Τετάρτη 2 Απριλίου 2014

Το λευκό πρόβατο μέσα στο κοπάδι των μαύρων
Στη δεκαετία του 1960 ο Αμερικάνος ψυχολόγος –ερευνητής Χάρι Χάρλοου (Harry Harlow) εκτέλεσε το παρακάτω πείραμα: έκλεισε σε ένα κλουβί πέντε μαϊμούδες (στο εξής αρχικές μαϊμούδες) και τοποθέτησε στην άκρη του κλουβιού μια σκάλα, η οποία οδηγούσε σε μια κρεμασμένη μπανάνα. Καθώς ήταν φυσικό, κάποια από τις αρχικές μαϊμούδες ανέβηκε την σκάλα ώστε να προσεγγίσει τη μπανάνα, ενώ την ίδια ώρα οι υπόλοιπες μαϊμούδες δέχονται ψυχρολουσία. Το ίδιο συνέβη αρκετές φορές, μέχρι που οι αρχικές μαϊμούδες συνδύασαν την προσπάθεια λήψης της μπανάνας με την ψυχρολουσία κι έτσι παραιτήθηκαν από την προσπάθεια. Μπανάνα και τιμωρία ταυτίστηκαν.
Στη συνέχεια, ο ερευνητής αντικατέστησε μια από τις αρχικές μαϊμούδες με μια νέα (ξενιστής 1) . Η σκάλα που οδηγούσε στη μπανάνα παρέμεινε στην ίδια θέση. Κατά το αναμενόμενο, ο ξενιστής 1 επεχείρησε να προσεγγίσει το γεύμα του. Το αποτέλεσμα ήταν οι λοιπές αρχικές μαϊμούδες του πειράματος να της επιτεθούν αν και δεν καταβράχηκαν με ψυχρό νερό. Η νέα μαϊμού δεν είχε γνωρίσει την ψυχρολουσία. Οι λοιπές έπαψαν να τη βιώνουν αλλά είχαν πια συνδέσει την προσπάθεια λήψης της μπανάνας με την ψυχρολουσία. Αυτό εξακολούθησε κάποιες φορές μέχρι ότου και ο ξενιστής 1 έπαψε να προσπαθεί. Είχε πια συνδυάσει την προσέγγιση της μπανάνας με την εξαγριωμένη επίθεση από τις λοιπές μαϊμούδες.
Μετά και από αυτό, αντικαταστάθηκε μια ακόμη από τις αρχικές μαϊμούδες (ξενιστής 2). Αρχικές μαϊμούδες και ο ξενιστής 1 επιτέθηκαν στον ξενιστή 2 όταν, φυσιολογικά, προσέγγισε την σκάλα που οδηγούσε στην μπανάνα, μέχρι και αυτή η μαϊμού να συνδέσει την μπανάνα με την επίθεση των λοιπών. Κατά τον ίδιο τρόπο, σταδιακά αντικαταστάθηκαν όλες οι μαϊμούδες αλλά το αποτέλεσμα παρέμενε πάντα το ίδιο : η νέα μαϊμού τείνει να πλησιάσει τη μπανάνα και οι υπόλοιπες τις επιτίθενται ώστε να την απομακρύνουν. Το εντυπωσιακό είναι ότι πλέον δεν υπάρχει μέσα στο κλουβί καμία από τις αρχικές μαϊμούδες, οι οποίες είχαν υποστεί ψυχρολουσία. Δηλαδή οι μαϊμούδες που υπήρχαν στο κλουβί αγνοούσαν την τιμωρία- ψυχρολουσία κατά την προσπάθεια λήψης της μπανάνας. Εντούτοις, η αντίδραση κατά την προσπάθεια της νεοφερμένης μαϊμούς να φτάσει στη μπανάνα, παρέμενε αναλλοίωτη: της επιτίθενται βίαια μέχρι να παραιτηθεί από την προσπάθεια. Όμως, εξίσου εντυπωσιακό είναι και το γεγονός ότι αυτή, η ίδια μαϊμού ακολουθούσε τις υπόλοιπες στην επίθεση όταν νέος ξενιστής εισερχόταν στο πείραμα. Η προϋπάρχουσα κοινωνία απορροφά απαρέγκλιτα και κατά τον ίδιο τρόπο κάθε νέο μέλος. Επομένως, όλες οι μαϊμούδες ακολουθούσαν μια πάγια και καθιερωμένη αντιμετώπιση, χωρίς να γνωρίζουν την αιτία της επίθεσης στη νέα. Η αιτιολόγηση; Υιοθετούσαν τον κανόνα της μάζας γιατί έτσι τον βρήκαν, έτσι τον έμαθαν, δίχως να διερωτηθούν για την προέλευση ή τον σκοπό του.
Αναπόφευκτα, τίθεται η σύγκριση και ο προβληματισμός για τις αντιστοιχίες του πειράματος στην συμπεριφορά των ανθρώπων, οι οποίοι και νοήμονες είναι και λόγο μπορούν να αρθρώσουν.
Δυστυχώς, μέχρι και σήμερα η συμπεριφορά του όχλου- των προϋφισταμένων μελών του συνόλου, καθορίζει την συμπεριφορά της κοινωνίας. Οι άνθρωποι, όντες μέλη μιας ευρύτερης ομάδας (κοινωνία) ή μικρότερης ομάδας (κόμμα, αθλητική ομάδα) υιοθετούν προκαθορισμένες συμπεριφορές, ακόμη κι αν δεν έχουν ιδέα ποιον σκοπό εξυπηρετούν. Ακόμη κι αν δεν συμφωνούν με την καθ’ υπόσταση αντίδραση, την εφαρμόζουν γιατί «έτσι είναι». Η προσωπική- ατομική οντότητα εντός της ομάδας συνθλίβεται και υιοθετείται συμπεριφορά ομαδική.
Αυτό δεν είναι απαραίτητα αρνητικό, διότι η εναρμόνιση του ατόμου με το σύνολο επιβάλει την παραίτηση του «εγώ» και τον εναγκαλισμό του «εμείς». Το πρόβλημα δημιουργείται  όταν η συμμετοχή στην ομάδα, μας ωθεί να ξεχάσουμε το νοήμονα εαυτό μας και να μας παύσει από τον προβληματισμό. Διότι τις περισσότερες φορές δεν διερωτόμαστε καν γιατί πρέπει να γίνει αυτό ή το δείνα. Αναπαυόμαστε στο ότι έτσι το βρήκαμε, έτσι είναι, εμείς δεν μπορούμε να το αλλάξουμε και δεν έχουμε καμία ευθύνη για την αποτυχία του ή τις αρνητικές του συνέπειες. Οι κανόνες βρίσκονται εκεί χωρίς δική μας παρέμβαση και νιώθουμε ανάξιοι, ανεπαρκείς ή –ακόμη ακόμη- και αδιάφοροι να τους αλλάξουμε. Η μόνη αποδεκτή συμπεριφορά, λοιπόν, φαίνεται να είναι η απόρριψη των οιονδήποτε ευθυνών και ταυτόχρονα, η μίμηση της συμπεριφοράς της εκάστοτε μάζας. Κι έτσι, ως άλλες μαϊμούδες του πειράματος, ενστερνιζόμαστε και άκριτα εφαρμόζουμε τους κανόνες της ομάδας.

Τι θα γίνει αν υγιώς διαφωνήσουμε να πράξουμε αυτό που επιβάλει η μάζα, οι λοιποί της ομάδας στην οποία ανήκουμε; Ο κάθε άνθρωπος –οφείλει να- είναι διαφορετικός. Είναι δικαίωμα του καθενός μας να πιστεύει και να πράττει κατά βούληση. Είμαι όμως υποχρέωση μας να διερωτόμαστε γιατί αποφασίζουμε να πράξουμε και τι θέλουμε να επιτύχουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Η μάζα επεμβαίνει στο θυμικό του μας. Η ανάγκη μας για αποδοχή από αυτήν και ο συνακόλουθος φόβος να ξεχωρίσουμε και να διατυπώσουμε λόγο, μας επηρεάζουν συναισθηματικά υπέρ της. Αυτό δεν πρέπει απαραίτητα να σημαίνει τον ακρωτηριασμό του λογικού μας. Η ταυτόχρονη αξιοποίηση των βασικών μας συστατικών είναι αυτά που ξεχωρίζουν το άτομο που προβληματίζεται και δικαιούται να λαμβάνει αποφάσεις. Ουσιαστικά, αυτά αποτελούν το κριτήριο για να ξεχωρίσουν το λευκό πρόβατο, που αξιοποιεί τον θαυμαστό νου του, από την αγέλη των μαύρων προβάτων που, ως άλλες μαϊμούδες, ακολουθούν άκριτα παγιωμένες συμπεριφορές. Η κριτική σκέψη και η διατύπωση επιχειρηματολογίας ας μην ποινικοποιούνται πλέον. Τα λευκά πρόβατα ας γίνουν οι νέοι σταυροφόροι ιδεών και προβληματισμών. Καθόλου εύκολο αλλά σίγουρα απαραίτητο, ιδίως στην συθέμελα διαταραγμένη εποχή που διανύουμε.
Μαρία Ιακωβίδου


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου